Kayaların Çözünmesi

Yerkabuğunun ana maddesini oluşturan kayaların atmosferle sürekli temas halinde bulunan kesimleri, atmosferin ve iklimin etkisiyle zamanla yıpranır. Böylece kayalarda çatlama, kırılma, parçalanma, dağılma ve ufalanma meydana gelir. Buna çözülme denir.

Kayaların çözülmesi üç şekilde gerçekleşir.

Kayaların, kendisini oluşturan minerallerin kimyasal yapılarında bir değişim olmadan parçalanıp ufalanmasına fiziksel (mekanik) çözülme denir.

Fiziksel çözülmenin temel nedeni, gece ve gündüz sıcaklıkları arasındaki farktır. Buna bağlı olarak fiziksel çözülmede;

Taşların büzülüp genleşmesi,

Donma ve çözülme,

Buz, tuz ve kök çatlatması etkilidir.

Fiziksel çözülmenin hızlı olduğu kesimler;

Çöller, Karaların iç kısımları, Kutup çevreleri, Yüksek dağlık sahalar.

Çöllerde ve yarı kurak bölgelerde geceyle gündüz arasındaki sıcaklık farkı yüksektir. Gündüz aşırı ısınan kayalar genleşir. Gece sıcaklığın düşmesi nedeniyle büzülme meydana gelir. Gün içerisinde genleşip büzülme taşların zamanla parçalanıp ufalanmasına neden olur.

Yine kurak ve yarı kurak bölgelerde yüzeye çıkan yer altı sularının buharlaşmasıyla bünyelerindeki tuz, kayaların çatlaklarında birikerek, parçalanmaya neden olur.

Soğuk bölgelerde (kutuplar, yüksek dağlık sahalar), gündüz eriyen kar ve buz suları taşların çatlaklarına girer. Çatlaklardaki sular, geceleri sıcaklığın düşmesiyle donar. Su donduğunda genişlediği için taşların parçalanmasına neden olur.

Bitki kökleri de taşların çatlaklarına girerek, taşların fiziksel parçalanmasına neden olur.

Kayaların suların etkisiyle dağılmasına kimyasal çözünme denir. Kimyasal çözünmede minerallerin kimyasal yapıları değişir.

Sıcaklık, çözünmeyi hızlandırdığı için kimyasal çözünme, sıcak ve nemli iklim bölgelerinde daha yaygındır. Bununla birlikte kolay çözünen kayaların (kalker, jips, kaya tuzu) bulunduğu yerlerde kimyasal çözünme daha hızlıdır.

Canlı organizmalar, bitki ve hayvanların etkisiyle oluşan çözünmeye biyolojik veya organik çözülme denir.

Bitki kökleri ve toprak altında yaşayan solucan gibi canlılar çeşitli salgılar yayar.

Topraktaki canlı artıkları olan organik maddelerin parçalanmasıyla organik asitler oluşur.

Topraktaki bakterilerin faaliyetleri ve bitki köklerinin solunumu, topraktaki sularda karbondioksit miktarını arttırır.

Bitki kökleri ve çeşitli canlıların salgıladıkları salgılar, canlı organizmalar ve artıklarının neden olduğu organik asitler ve karbondioksitli sular kayalarda biyolojik çözülmeye neden olur.

Taşların fiziksel parçalanması, kimyasal ve biyolojik çözünmesi sonucunda toprak oluşur.