Su Kaynakları

Su kaynakları yazımızda; göller, akarsular yeraltı su kaynakları ve bunların oluşumu ile ilgili konulara değinilmiştir. Su kaynakları ile ilgili detaylı bilgi için yazıyı sonuna kadar okumanızı tavsiye ederiz.

Su kürenin suları ile atmosfer arasında devamlı hareket halindedir. Su kaynaklarından buharlaşarak, atmosfere karışan su buharının yağışlar şeklinde tekrar yeryüzüne dönmesi su döngüsü olarak ifade edilir.

Dünya'nın alanı 510 milyon km2 dir. Ancak bunun çoğunluğu su küreden oluşur. Karaların alanı 149 milyon km2 kabul edilirse. Dünya'nın %29'u karalar, %71'ini  deniz ve okyanuslar oluşturur.

Karalar ve denizlerin yarım kürelere dağılışı eşit değildir.

Kuzey Yarım Küre'nin yaklaşık %39'u ve Güney Yarım Küre'nin %19’u karalarla kaplıdır.

Denizler ve okyanuslar arasında derinlik, deniz suyu hareketleri ve su bileşim özellikleri bakımından belirgin farklılıklar söz konusudur.

Okyanus çanakları denizlere göre çok daha derindir.

Denizlerin en derin yeri 5000 m'yi geçmezken, okyanusların derin kesimlerinde 10000 m'yi bulur.

Okyanuslarda dalga, gelgit, akıntı hareketleri denizlere göre daha güçlü ve belirgindir. Bu farklılıklar kıyı şekilleri, iklim gibi doğal çevre özellikleri ile ulaşım ve balıkçılık gibi ekonomik etkinlikler üzerinde kendini hissettirir.

Asya ve Okyanusya ile Kuzey Amerika ve Güney Amerika arasında yer alan okyanusa Büyük Okyanus veya Pasifik Okyanusu,  Avrupa ve Afrika ile Kuzey ve Güney Amerika arasında yer alan Okyanusa Atlas Okyanusu veya Atlantik Okyanusu, Asya ve Okyanusya ile Antarktika ve Afrika arasındaki okyanusa Hint Okyanusu denir.

Dünya'nın başlıca büyük denizleri Kuzey Buz Denizi, Anarktika Denizi, Akdeniz, Antil Denizi, Ohotik Denizi. Sarıdeniz, Japon Denizi ve Kuzey Denizi’dir.

Denizler konum özelliklerine göre kenar deniz, ara deniz ve iç deniz olarak sınıflandırılmaktadır.

Okyanus ve kıtaların kenarlarında kalan ana su kütlesi ile adaları, ada yayları ile ayrılmış parçalarına kenar deniz denir. Japon Denizi ve Karayip Denizi bu gruba girer.

Boğazlar veya kanal gibi dar su yolları ile okyanusları birbirine bağlayan denizlere ara deniz denir. Atlas Okyanusu ile Hint Okyanusu arasında bağlantı sağlayan Akdeniz ara denizdir.

Marmara Denizi veya Karadeniz gibi ara denizlerin kıta içlerine sokulmuş parçalarına iç deniz denir.

Karalar üzerindeki çanakları dolduran durgun su kütlelerine göl denir. Bir su kütlesinin göl sayılabilmesi için bir çanağının olması ve bu çanakta her mevsim su bulundurması gerekir.

Yeryüzünde Antarktika dışında az ya da çok göle rastlanmaktadır. Göllerin toplam yüzölçümü 2,6 milyon km2 dir. Bu alanın çoğu Hazar, Superior, Aral, Saykal ve Tanganika gibi büyük göllere aittir. Afrika ve Asya’da tektonik göller, Avrupa'nın kuzeyinde buzul gölleri yaygındır.

Göl sularının kimyasal özelliklerinin oluşumunda;

Bulunduğu bölgenin iklim özellikleri

Beslenme kaynakları

Arazi yapısı

Göl sularının boşaltıldığı gideğen (suları boşaltan ayak ya da akarsu) olup olmaması etmenleri etkilidir.

Gölün gideğeni varsa suları tatlı, gideğeni yoksa acı. tuzlu ya da sodalı olur.

Orojenik hareketler sırasında oluşan senklinallerde veya grabenlerde suların birikmesi ile ortaya çıkan göllerdir.

Güneydoğu Afrika'da Tanganika, Niyassa, Leopold ve Albert gölleri ile Sibirya'da Baykal ve Ürdün Filistin arasından Lût gölleri bunlar arasında bulunur.

Türkiye'de ise Tuz, Manyas, Ulubat, İznik gölleri tipik örneklerdir.

Karstik yapıların yaygın olduğu bölgelerde çanağı erime ve çökme ile oluşmuştur. Bunlar dolin, obruk, uvala ve daha çok polye çukurluklarında oluşur. Genel olarak yüz ölçümleri küçüktür. Göller yöresindeki Avlan, Kestel, Söğüt gölleri ile Sivas'ın doğusundaki jips karstı gölleri bu guruba girer. Dünya'nın en tipik polye gölleri arasında Yunanistan-Makedonya sınırında Presba gölü ile Arnavutluk Makedonya sınırındaki Ohri gölüdür.

Volkanik faaliyetler sonucunda, oluşmuş çanaklardaki göllerdir.

Bu çanaklar krater, Kaldera veya maar olabilir,

Nemrut Kaldera Gölü

Meke Maar Gölü

Acıgöl Maar Gölü

bunların tipik örnekleridir.

Buzul aşındırmasıyla oluşmuş çukurlukları dolduran durgun suların buzul ya da sirk gölü denir. Bu göller özellikle İskandinavya ve Kanada'da yaygındır. Türkiye'de daha çok yükseltisi 2000 m'nin üzerindeki dağlarda Sirk gölleri şeklinde rastlanmaktadır.

Doğal ya da yapay yollarla oluşmuş setlerin arkasında suların birikmesiyle oluşan göllerdir.

Vadilerin önlerinin heyelanlar ile kopan kütleler ile kapaması sonucunda oluşan göllerdir. Karadeniz Bölgesi’nde Tortum, Sera ve Zınav gölleri örnektir.

Volkanlardan çıkan lavların bir çukurluğun önünü tıkaması sonucunda oluşur. En iyi örnek Van Gölüdür. Ayrıca Doğu Anadolu’da Erçek, Nazik, Haçlı Gölleri’de örnektir.

Akarsular ile taşınan alüvyonların vadilere dolması ile oluşur. Ankara'da Mogan ve Eymir gölleri, Bafa Gölü, Köyceğiz Gölü örnektir.

c) Kıyı Set Gölleri

Vadilerin önlerinin morenler ile tıkaması sonucunda bu göller oluşur. İskandinav ülkelerinde çok sayıda örnek bulunur. Ancak en iyi örnekleri ABD-Kanada sınırındaki büyük göllerdir. Superior, Michigon, Huron, Erie, Ontario gibi

f) Yapay Göller (Barajlar)

İnsanlar tarafından inşa edilen yapay set gölleridir. Binlercesi bulunur. Bazıları çok büyüktür Kariba (Zambiya) Bratik (Rusya) Avsan (Mısır) ayrıca Atatürk ve Keban barajları gibi

Doğal bir yatak içinde akan sulara akarsu denir. Kaynak sularının yağışlarla yeryüzüne inen suların ve kar erimeleri sonucunda akışa geçen suların belirli bir yatak içinde akmasıyla oluşurlar.

Yağışlarla yeryüzüne inen veya kar ve buz erimeleri ile oluşan suların yeraltına sızması ile geçirimsiz tabakalar arasında biriken sulardır. Bu suların kendiliğinden yeryüzüne çıkması ile kaynak suları oluşur.

Yeraltı suları durgun sular değildir. Süzülme hareketi gösterirler.

İki geçirimsiz tabaka arasında arasında sıkışarak birikmiş yeraltı suları basınçlı sulardır. Bunlara artezyen suları denir.

Su yüzeyi mevsimlik yağış değişmelerine bağlıdır.

Yağışlı mevsimde su yüzeyi yükselir.

Yeraltı sularının içinde erimiş halde kimyasal maddeler bulunur. Kalsiyum Karbonat, Sodyum Klorür, demir, florür, kükürt gibi.

Yeraltı su tablasının yer yüzeyi ile kesiştiği yerlerde yeraltı sularının doğal olarak yeryüzüne çıkmasıyla oluşan sulara kaynak suları denir.

1. Vadi Kaynakları

Vadi tabanı düzlükleri ile bunların vadi yamaçlarına bağlandığı yüzeylerde oluşmuş kaynaklardır, suları soğuktur.

2. Yamaç Kaynakları

Yamaçlar boyunca ard arda sıralanmış kaynaklardır. Tepe ve dağ yamaçları boyunca da rastlanır, suları soğuktur.

3. Fay Kaynakları

Faylanmalara bağlı olarak oluşmuş kaynaklardır. Yeraltı su düzeyine kadar oluşan bir fay geçirimsiz katmanlar arasındaki geçirimli katmanda sıkışıp kalmış basınçlı sulara ulaşırsa bu sular yeryüzüne çıkar. Bu kaynakların suları çok derinden geldiğinden sıcaktır. Ayrıca mineral madde bakımından zengindir. Bu kaynaklar ılıca, kaplıca ya da termal kaynak olarak adlandırılır.

4. Karstik Kaynaklar

Karstik bölgeleri oluşturan kalker kayaçların yarık çatlak ve erimeler sonucu açılmış yeraltı boşluklarına sızan suların tekrar yeryüzüne çıkması ile oluşurlar. Suları soğuktur kireç bakımından zengindir.

5. Artezyen Kaynaklar

İki geçirimsiz katman arasında sıkışarak birikmiş yeraltı suları basınçlı sulardır. Bunlara artezyen suları denir. Bunları yeryüzüne çıkarmak için açılan kuyulara artezyen kuyusu denir.

Suları soğuktur. Temiz içme suyu olarak kullanılır.

6. Termal Kaynaklar

Bir kaynağın suları o çevredeki hava sıcaklığı ortalamasından 5-6 °C yüksekse bunlara termal kaynak denir. Bu kaynakla yeryüzünün taylı genç arazilerinde olduğu gibi volkanik bölgelerde de olabilir. Volkanik bölgelerde yüksek sıcaklık ve basınç etkisiyle yeryüzüne fışkırarak çıkan sulara gayzer denir. Türkiye'nin gayzer niteliği gösteren tek kaynağı Çanakkale’nin Ayvacık ilçesindeki gayzerdir.